Wraz ze zwiększaniem się świadomości o konieczności wykonywania regularnego wzorcowania/kalibracji przyrządów pomiarowych przez firmy wykonujące pomiary w zakresie prowadzonej działalności, często spotykamy się z wieloma pytaniami dotyczącymi specyfiki tak świadczonych usług. O tym dlaczego i kiedy trzeba wzorcować aparaturę pomiarową opisywaliśmy w artykule Dlaczego należy kalibrować mierniki.

Tym razem postaramy się opisać różnice pomiędzy poszczególnymi laboratoriami i udzielić odpowiedzi na następujące pytania:

• Co to jest wzorcowanie akredytowane?
• Czym różni się wzorcowanie akredytowane od nieakredytowanego?
• Co to jest spójność pomiarowa i zgodność metrologiczna?
• Dla kogo może mieć potencjalne znaczenie wybór laboratorium akredytowanego?

Co to jest wzorcowanie akredytowane

Aby odpowiedzieć na to pytanie musimy wyjaśnić czym jest PCA oraz system zarządzania jakością PN-EN ISO/IEC:17025.

W dużym skrócie, Polskie Centrum Akredytacji (PCA) - jest to jedyna w Polsce organizacja, specjalizująca się w ocenianiu systemu zarządzania jakością laboratorium wzorcujących na spełnienie przez nie wymagań normy PN-EN ISO/IEC:17025.

Norma PN-EN ISO/IEC:17025 opisuje ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących. Składa się ona z dwóch podstawowych części. Pierwsza z nich reguluje kwestie systemu zarządzania, organizacji, nadzoru nad dokumentami oraz zapisami, podwykonawstwa, zakupów usług i materiałów oraz obsługi klienta. Druga natomiast opisuje wymagania techniczne w zakresie prowadzonych pomiarów.

Świadczenie usług wzorcowania nie jest działalnością koncesjonowaną, czy też regulowaną, osobnymi przepisami. Oznacza to, że spełnienie wymagań normy PN-EN ISO/IEC 17025 jest dla laboratoriów dobrowolne, a otrzymanie samej akredytacji na zgodność z wymaganiami tej normy wiąże się ze spełnieniem szeregu wymagań Polskiego Centrum Akredytacji i pozytywnego zakończenia procesu audytu. Nie jest to jednak warunek konieczny dla świadczenia usług wzorcowania aparatury.

Wzorcowanie akredytowane danego przyrządu oznacza, że jest to usługa wykonania wzorcowania, świadczona przez laboratorium, które otrzymało akredytację na wykonywanie określonych  i konkretnie zdefiniowanych wzorcowań (wielkości) ze zdefiniowaną dokładnością przez Polskie Centrum Akredytacji. Przykładowo: wzorcowanie termometrów elektrycznych w temperaturze 0 … 50°C z niepewnością 0,5°C. Przy czym wzorcowanie poza tym zakresem lub innym przyrządem niż określono nie jest już objęte akredytacją.

Z jednej strony, dzięki świadczeniu usług akredytowanych możemy być dodatkowo pewni, że usługi są wykonywane na wysokim i rzetelnym poziomie technicznym, co weryfikuje w okresie 1-2 lat zewnętrzna jednostka. Z drugiej strony sam proces obsługi i świadczenia usługi jest przez to mocno sformalizowany, co może (ale nie musi) wydłużać, bądź komplikować sam sposób zamówienia czy wykonania takiej usługi i najczęściej powoduje znaczne zwiększenie kosztów takiego wzorcowania.

Laboratoria posiadające akredytację PCA oraz szczegóły o tym jakie wielkości oraz typy przyrządów, w jakim zakresie i z jakim błędem (niepewnością) mogą wzorcować, zostały udostępnione na stronie www.pca.gov.pl

Świadczenie usług wzorcowania nie jest działalnością koncesjonowaną, czy też regulowaną, osobnymi przepisami.

Czym różni się wzorcowanie akredytowane od nieakredytowanego?

Na polskim rynku funkcjonuje wiele specjalistycznych laboratoriów wzorcujących oferujących swoje usługi, lecz nieposiadających akredytacji PCA.

Często same laboratoria akredytowane przez PCA oferują zarówno usługi akredytowane oraz jednocześnie usługi bez akredytacji (czyli takie, na które laboratorium nie otrzymało akredytacji, ale je wykonuje), a także usługi poza zakresem akredytacji, czyli w szerszym zakresie niż przyznana została w danej dziedzinie akredytacja (np. badanie w 100°C czujnika temperatury, gdy akredytację mamy na 0-50°C dla termometrów elektrycznych).

Czym różnią się usługi oferowane przez takie laboratoria nieakredytowane od tych, które posiadają akredytację PCA?

Dokonując znaczącego uproszczenia, można to porównać do wykonania usługi okresowego przeglądu samochodu w tzw. serwisie ASO (którego praca jest nadzorowana zewnętrznie) oraz serwisu samochodowego nieposiadającego bezpośredniej autoryzacji. Część osób rezygnuje z obsługi ASO ze względu na wysokie ceny usług czy terminy, inne osoby wybierają wyłącznie stacje ASO do serwisu samochodu bez względu na koszty, albo ze względu na takie aspekty jak specjalizacja, doświadczenie czy profesjonalizm. 

Jednocześnie trzeba zauważyć, że dla zdecydowanej większości użytkowników aparatury pomiarowej najważniejszym czynnikiem skłaniającym do wykonania wzorcowania w ogóle (czy też kalibracji zwanej potocznie legalizacją) jest chęć potwierdzenia zgodności metrologicznej w odniesieniu do błędów określonych przez producenta posiadanego urządzenia pomiarowego, co pośrednio wskazuje na poprawność pracy takiego przyrządu pomiarowego. 

Użytkownik przyrządu potrzebuje uzyskać potwierdzenie dla siebie i swoich kontrahentów, że rzeczywiste wskazania przyrządu mieszczą się w jego tolerancji a pomiary nim wykonane są rzetelne. Potwierdzenie zgodności metrologicznej można jednak uzyskać nie tylko w laboratorium akredytowanym, o ile laboratorium takie może zagwarantować zachowanie spójności pomiarowej. 

Jednak jaka jest zależność spójności pomiarowej z potwierdzeniem zgodności metrologicznej?

Spójność pomiarowa

Warunkiem koniecznym, aby potwierdzić zgodność metrologiczną poprzez wykonanie wzorcowania jest to, że zostanie wykonane z zachowaniem spójności pomiarowej do państwowych oraz międzynarodowych wzorców jednostek i miar.

W praktyce oznacza to, że sprzęt pomiarowy używany przez laboratorium do wzorcowania jest regularnie wzorcowany (w tym przypadku przez laboratoria akredytowane lub główne urzędy miar) i ma dzięki temu powiązanie ze wzorcem państwowym lub międzynarodowym za pomocą nieprzerwanego łańcucha powiązań. 

Dzięki temu, w uproszczeniu można mieć pewność, że wielkość, np. 1°C zmierzona i porównana przez laboratorium nieakredytowane odpowiada dokładnie tyle samo co 1°C zmierzony przez Główny Urząd Miar, czy w każdym innym miejscu na świecie, a nie, przykładowo 1,2°C.

Oczywiście sama akredytacja PCA jest gwarantem zachowania ww. spójności, ale nie jedynym. Decydując się jednak na wzorcowanie w laboratorium nieakredytowanym należy upewnić się, że spójność jest przez takie laboratorium faktycznie zachowana.

W większości przypadków wystarczy poprosić laboratorium nieakredytowane, aby okazało nam świadectwa wzorcowania swoich kalibratorów i/lub wzorców. Takie świadectwa nie powinny być starsze niż 12 miesięcy (za wyjątkiem wzorców jak rezystory, dekady czy mutlimetry z dokładnością producenta określoną w instrukcji na 2 lata) i wydane przez inne laboratorium akredytowane, wraz z określeniem metody wykonywania wzorcowania. Profesjonalne Laboratorium nieakredytowane powinno udzielić nam takich informacji bez wahania oraz przesłać kopię świadectw wzorców wykorzystanych w tym procesie.

Potwierdzenie zgodności metrologicznej można uzyskać nie tylko w laboratorium akredytowanym, o ile laboratorium może zagwarantować zachowanie spójności pomiarowej.

Zgodność metrologiczna

Wzorcowanie określa kondycję metrologiczną danego przyrządu pomiarowego. Nie zawsze jednak przyrząd wzorcowany to przyrząd o wskazaniach zgodnych ze specyfikacją producenta.

Pomimo, że dla znakomitej większości klientów laboratoriów najistotniejsze jest otrzymanie potwierdzenia zgodności metrologicznej, to należy pamiętać, że laboratoria akredytowane przez PCA standardowo nie dokonują takiego stwierdzenia zgodności (nie mają takiego obowiązku), ewentualnie dokonują go na wniosek klienta.

Jeżeli standardowo laboratorium nie zamieszcza na swoich świadectwach wzorcowania zapisu o stwierdzeniu zgodności, należy wnioskować o to w trakcie zlecania wzorcowania. W niektórych przypadkach może to być usługa dodatkowo płatna. W innym wypadku (lub kiedy klient nie wnioskował o stwierdzenie zgodności) użytkownik musi we własnym zakresie obliczyć czy wskazania przyrządu nie wykraczają poza tolerancję określoną przez producenta (z uwzględnieniem niepewności pomiaru) i na tej podstawie zdecydować czy przyrząd jest dopuszczony do dalszej eksploatacji.

Dobrze widziane jest także, aby laboratorium nieakredytowane potrafiło wykazać się, np. kompetencjami technicznymi w zakresie aparatury pomiarowej i usług wzorcowania oraz transparentnością działania. Poświadczeniem kompetencji może być m.in. wieloletnia działalność laboratorium, posiadanie statusu autoryzowanego punktu sprzedaży, serwisu lub kalibracyjnego uznanego producenta aparatury pomiarowej, przynależność do organizacji czy stowarzyszeń zrzeszających laboratoria czy dodatkowe wskaźniki potwierdzające, np. wiedzę merytoryczną.

Wzorcowanie, a norma PN-EN ISO/IEC:9001

Rozdział normy PN-EN ISO/IEC:9001 poświęcony nadzorowaniu wyposażenia do monitorowania i pomiarów mówi, że tam gdzie jest niezbędne zapewnienie wiarygodnych wyników pomiarów aparatura pomiarowa powinna być sprawdzana/wzorcowana w odniesieniu do wzorców mających powiązanie z państwowymi i międzynarodowymi wzorcami jednostek i miar. Również w tym przypadku należy wykonywać wzorcowanie z zachowaniem spójności pomiarowej. Często powyższy zapis jest błędnie interpretowany jako bezwzględna konieczność wzorcowania w laboratoriach akredytowanych.

Usługi świadczone przez laboratoria nieakredytowane mogą być swobodnie wykorzystywane do weryfikacji przyrządów przez znakomitą większość użytkowników profesjonalnych przyrządów pomiarowych.

Dla kogo może mieć znaczenie wybór laboratorium akredytowanego?

Wzorcowanie aparatury pomiarowej w zakresie akredytacji PCA ma jednak sporo korzyści takich jak m.in.:

• Gwarancja wzorcowania z zachowaniem spójności pomiarowej
• Gwarancja wzorcowania znormalizowanymi metodami
• Świadectwa akredytowane respektowane są na całym świecie w ramach porozumienia ILAC-MRA
• Obniżenie niepewności pomiaru (istotne dla laboratoriów badawczych czy wzorcujących)

Świadectwa wzorcowania wystawiane przez laboratoria akredytowane są także preferowane tam, gdzie mamy do czynienia z krytycznymi lub niezwykle ważnymi parametrami bezpieczeństwa czy zdrowia. Dlatego niektóre branże zalecają wykonywanie wyłącznie takich usług w celu potwierdzenia zachowania jakości.

Do tych szczególnych przypadków, możemy zaliczyć m.in.:

• Aparaturę laboratoriów świadczących usługi nieakredytowane
• Aparaturę laboratoriów świadczących usługi akredytowane
• Przedsiębiorstwa od których wymagane jest wdrożenie GLP (ang. Good Laboratory Practice) czyli dobre praktyki laboratoryjne, stosowane m.in. w farmacji, praktyce klinicznej i obszarach krytycznych punktów kontrolnych w medycynie itp.
• Obszary branży Automotive (Motoryzacyjnej) mających wpływ na bezpieczeństwo
• Przemysł kosmiczny i wysoce precyzyjna branża badawczo-laboratoryjna

Słowem podsumowania

Wybierając laboratorium, które wykona dla nas usługi wzorcowania, należy określić jakiego typu (klasy) badania są nam rzeczywiście niezbędne i jakie parametry są dla nas kluczowe. 

Z powodzeniem możemy korzystać zarówno z usług laboratoriów świadczących usługi w zakresie akredytacji jeśli uznamy, że jest to dla nas wskazane i najważniejsze jest dla nas jakość i potwierdzenie zewnętrzne kompetencji, jak i laboratoriów nieakredytowanych, o ile cechuje je rzetelność, kompetencje oraz wieloletnia działalność.

Korzystając z laboratoriów nieakredytowanych upewnijmy się o zapewnieniu niezbędnego minimum jakości świadczonych przez nie usług przez: 

• Zachowanie spójności pomiarowej do wzorców państwowych i międzynarodowych (uzyskanie kopii aktualnych świadectw używanych wzorców i kalibratorów)
• Wykonywanie wzorcowań metodami zgodnymi z ogólnie przyjętą wiedzą techniczną (udzielenie informacji o sposobie wykonywania badania przez laboratorium ew. umieszczenia oznaczeń użytych wzorców na świadectwach)
• Uzyskanie na świadectwie określenia zgodności z danymi technicznymi przyrządu

Pragniemy poinformować, że Laboratorium Badawczo-Wzorcujące Merserwis, mając ponad 30 lat doświadczenia, spełnia w całości powyższe założenia. Przeprowadzamy wzorcowanie mierników z zachowaniem spójności pomiarowej, a nasze kalibratory są wzorcowane w zaplanowanych, regularnych odstępach czasowych przez akredytowane laboratoria PCA oraz równorzędne, posiadające niską niepewność pomiaru. Na życzenie naszych Klientów udostępniamy niezbędną dokumentację potwierdzającą zachowanie spójności pomiarowej oraz dokonujemy oceny metrologicznej wzorcowanych przyrządów.

Dodatkowym potwierdzeniem zapewnienia niezbędnych wymagań jest otrzymanie przez laboratorium Akredytacji AP 215, co potwierdza, że wykonywane wzorcowania zgodne są z wymaganiami normy PN-EN ISO/17025.

Jako jedyny podmiot w Polsce posiadamy autoryzację firm Metrel, Kimo oraz GW Instek do przeprowadzania napraw, adiustacji i wzorcowania przyrządów pomiarowych produkowanych przez te firmy.

Zajmujemy się dystrybucją i szkoleniami z obsługi aparatury pomiarowej wykorzystywanej do kalibracji i wzorcowania w wielu laboratoriach akredytowanych i urzędach miar następujących producentów: Budenberg, Meatest, Presys, Audio Precision, LR-Cal oferujących m.in. kalibratory napięcia i prądu, wzorce rezystancji, piece kalibracyjne temperatury, termometry wzorcowe, kalibratory obciążnikowo-tłokowe, manometry wzorcowe itp.